Gia huấn ca nữ là di sản văn hóa độc đáo, có giá trị giáo dục sâu sắc, được dân gian đúc kết từ những lời dạy của nhà Phật dành cho người phụ nữ và trở thành chuẩn mực đạo đức trong đời sống cộng đồng của người Khmer Nam Bộ từ bao đời nay, thường được ghi chép nhiều trong sách lá buông, lưu giữ trong các ngôi chùa, là nguồn tư liệu giá trị để nghiên cứu về tộc người và văn hóa tộc người.
Thạc sĩ Danh Mến, giảng viên Trường Bổ túc Văn hóa Pali Trung cấp Nam Bộ, cho biết: Dưới hình thức văn vần, từng câu từ của gia huấn ca đưa ra những khuôn mẫu cho văn hóa ứng xử, thái độ, kỹ năng giao tiếp của người phụ nữ Khmer xưa và nay, gửi gắm thông điệp giáo dục, hướng các các thiếu nữ Khmer ở tuổi cặp kê trở thành những cô gái lý tưởng trước khi trở thành người vợ, người mẹ. Qua đó, khuyên dạy các cô gái Khmer phải biết ơn đấng sinh thành, giữ gìn gia phong và cẩn trọng trong việc chọn bạn đời; đồng thời, chăm chỉ học hành, trang bị cho mình một nghề nghiệp ổn định để có thể đỡ đần hôn phu sau khi thành hôn.
Gia huấn ca nữ Khmer khuyên dạy các cô gái phải chăm chỉ học hành, trang bị cho mình một nghề nghiệp ổn định để có thể đỡ đần hôn phu sau khi thành hôn. Trong ảnh: Tái hiện tục “Vào bóng mát” của người Khmer tại Ngày hội Văn hóa, Thể thao và Du lịch vùng đồng bào Khmer Nam Bộ. Ảnh: Yến Thanh
Về nội dung, gia huấn ca nữ chủ yếu chuyển tải những lời răn dạy của người xưa đến các cô gái Khmer, sao cho trở thành người phụ nữ tốt. Chịu ảnh hưởng sâu sắc của triết lý Phật giáo, tác giả của các gia huấn ca nữ lưu ý các chuẩn mực trong hành xử hàng ngày của người phụ nữ, từ cách ứng xử với chồng, song thân hai họ, họ hàng cô bác gần xa…, đến việc quán xuyến công việc trong nhà ngoài cửa, sao cho trở thành người con gái tốt, người vợ đảm đang, người mẹ hiền trong gia đình và xã hội.
Gia huấn ca nữ thường thể hiện dưới hình thức văn vần, có ý nghĩa giáo dục sâu sắc với những lời răn dạy về đạo lý làm người, phương thức đối nhân xử thế, chăm sóc gia đình, cách ăn mặc phù hợp… dành cho các cô gái trước khi về nhà chồng. Trong ảnh: Các thiếu nữ Khmer rạng rỡ trong trang phục truyền thống trong dịp lễ, Tết của đồng bào Khmer. Ảnh: Yến Thanh - Phúc Thanh
Theo thời gian, Gia huấn ca nói chung và Gia huấn ca nữ của người Khmer Nam Bộ nói riêng đang dần bị mai một, hiện chỉ còn được giới thiệu và giảng dạy tại Trường Bổ túc Văn hóa Pali Trung cấp Nam Bộ ở tỉnh Sóc Trăng. Tại đây, gia huấn ca nữ được giảng dạy ở các lớp cấp III, mỗi tuần có hai tiết, cùng các phân môn khác như: Ngữ văn, ngữ pháp, tập làm văn, biên dịch...
Gia huấn ca nữ của người Khmer Nam Bộ đang dần bị mai một, hiện chỉ còn được giới thiệu, giảng dạy cho các tăng sinh tại Trường Bổ túc Văn hóa Pali Trung cấp Nam Bộ (Sóc Trăng). Ảnh: Phúc Thanh
Theo quan niệm của người xưa gửi gắm qua gia huấn ca, việc hình thành thói quen tốt, có ý thức, trách nhiệm từ nhỏ sẽ giúp tương lai của người phụ nữ Khmer tốt đẹp hơn. Trong ảnh: Cô và trò Trường Phổ thông DTNT THCS An Biên (Kiên Giang). Ảnh: Phúc Thanh
Nữ sinh Khmer đọc sách, báo trong thư viện Trường Phổ thông DTNT Kiên Giang. Ảnh: Yến Thanh
Để bảo tồn và phát huy những giá trị giáo dục của Gia huấn ca nói chung và gia huấn ca nữ nói riêng trong kho tàng văn hóa dân gian phong phú của đồng bào Khmer Nam Bộ, cần có sự chung tay, hỗ trợ của các cơ quan chức năng trong việc sưu tầm, nghiên cứu, chú giải, chuyển ngữ...
Muni Chanh Đa
Tên tự gọi: Người Khmer.
Tên gọi khác: Cur, Cul, Cu Thổ, Việt gốc Miên, Khơ Me K’rôm.
Dân số: 1.260.640 người, (Theo số liệu Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009).
Ngôn ngữ: Tiếng nói thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ Me.
Lịch sử: Trước thế kỉ XII người Khmer và văn hoá của họ giữ vai trò chủ thể ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
Hoạt động sản xuất: Người Khmer là cư dân nông nghiệp dùng cày và trồng lúa nước. Trong bộ công cụ nông nghiệp khá hoàn thiện và hiệu quả của họ, có những dụng cụ độc đáo thích ứng với điều kiện địa lí sinh thái Nam bộ như cái phảng thay cho cày chuyên dùng ở vùng đất phèn, mặn để phát cỏ, cù nèo (Pok) dùng để vơ cỏ. Cây nọc cấy (Sơ chal) dấu vết của chiếc gậy chọc lỗ xa xưa, tạo ra lỗ để cắm cây lúa ở những chân ruộng nước nhưng đất cứng, và cái vòn gặt (Kần điêu) dùng để cắt lúa.
Người Khmer có nghề đánh cá, dệt, chiếu, đan lát, dệt vải, làm đường thốt nốt và làm gốm. Kĩ thuật gốm đơn giản, công cụ chính là hòn kê (K’leng), bàn dập (Chơ), chưa dùng bàn xoay, không có lò nung cố định, gốm mộc, không màu,với độ nung thấp. Sản phẩm gốm chủ yếu là đồ gia cụ, tiêu biểu nhất là bếp (Cà ràng) và nồi (Cà om) rất được người Việt, người Hoa ở đồng bằng sông Cửu Long ưa dùng.
Ăn: Người Khmer trồng hơn 150 giống lúa tẻ và nếp khác nhau, họ thường ăn cơm tẻ và cơm nếp. Thức ăn hằng ngày có tôm, cá nhỏ, ếch, nhái, rau, củ. Họ chế biến rất nhiều loại mắm: mắm ơn Pứ làm bằng tôm tép, mắm Pơ inh làm bằng cá sặc, nhưng nổi tiếng nhất là mắm B’hóc làm bằng cá lóc, các sọc, cá trê, tôm tép, mắm pơ inh làm bằng cá sặc, nhưng nổi tiếng nhất là mắm B’hóc làm bằng cá lóc, cá sọc, cá trê, tôm tép trộn với thính và muối. Gia vị ưa thích nhất là vị chua (từ quả me hay mè) và cay (hạt tiêu, tỏi, sả, ca ri...).
Mặc: Nam nữ trước đây đều mặc xà rông bằng lụa tơ tằm do họ tự dệt. Lớp thanh niên ngày nay thích mặc quần âu với áo sơmi. Những người đứng tuổi, người già thường mặc quần áo bà ba màu đen, nam giới khá giả đôi khi mặc quần áo bà ba màu trắng với chiếc khăn rằn luôn quấn trên đầu, hoặc vắt qua vai. Chỉ đặc biệt trong cưới xin, nam nữ mới mặc quần áo cổ truyền. Chú rể mặc áo xà rông, áo màu đỏ, cổ đứng với hàng khuy trước ngực, bên vai trái quàng chiếc khăn dài trắng (Kăl xinh) và con dao cưới (Kầm pách) ngụ ý để bảo vệ cô dâu. Còn cô dâu mặc Xăm pốt (váy)màu tím hay màu hồng, áo dài màu đỏ, quàng khăn và đội mũ cưới truyền thống. áo dài Khơ Me (Wện) gần gũi với chiếc áo dài của phụ nữ Chăm: áo bịt tà, thân áo rộng và dài dưới gối, cổ áo thấp và xẻ trước ngực vừa đủ để chui đầu vào, tay áo chật, hai bên sườn thường ghép thêm bốn miếng vải (thường hoặc màu) kéo dài từ nách đến gấu áo.
Ở: Họ sống ở đồng bằng sông Cửu Long, tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền Tây Nam bộ và tụ cư trên 3 vùng môi sinh lớn: vùng đồng bằng nội địa, vùng phèn mặn ven biển, vùng đồi núi Tây Nam giáp biên giới Cam Pu Chia. Người Khmer trước đây ở nhà sàn, nay sống trong các ngôi nhà đất.
Phương tiện vận chuyển: Thường sử dụng xe bò (cộ), xe lôi bánh gỗ, hoặc bánh hơi, đi lại trên đường hay những chân ruộng khô, vận chuyển nông sản trong mùa thu hoạch.
Sống trong môi trường chằng chịt kênh, rạch, ghe, thuyền của người Khmer có rất nhiều loại: xuồng ba lá, ghe tam bản, thuyền " tắc rán" hoặc thuyền "đuôi tôm" chạy máy. Ðặc biệt nhất là chiếc ghe Ngo (Tuộc mua) dài 30m, làm bằng gỗ sao, có từ 30-40 tay chèo, mũi và hai bên thành thuyền có vẽ hình ó biển, voi, sư tử, sóng nước. Ghe Ngo chỉ sử dụng trong dịp lễ chào mặt trăng OK-ang Bok (tháng 10 âm lịch), còn ngày thường họ gửi trong chùa, được cư dân trong các "Phum", "Sóc" coi như vật thiêng.
Quan hệ xã hội: Gia đình nhỏ một vợ một chồng, ở riêng và là đơn vị kinh tế độc lập, có nơi 3-4 thế hệ sống chung trong một nhà. Xã hội Khmer vẫn còn tồn tại nhiều tàn dư mẫu hệ.
Người Khmer có rất nhiều họ khác nhau. Những họ do triều Nguyễn trước đây đặt ra như: Danh, Kiên, Kim, Sơn, Thạch. Những họ tiếp thu từ người Việt và người Hoa như: Trần, Nguyễn, Dương, Trương, Mã, Lý... Lại có những họ thuần tuý Khmer như U, Khan, Khum. Tình trạng ngoại tình, đa thê, li hôn hoặc loạn luân giữa những người có huyết thống trực hệ, ít xẩy ra hoặc tuyệt đối nghiêm cấm.
Hôn nhân: Hôn nhân thường do cha mẹ xếp đặt, có sự thoả thuận của con cái. Cưới xin trải qua 3 bước: làm mối, dạm hỏi và lễ cưới, được tổ chức ở bên nhà gái. Sau đó, người con trai phải ở bên nhà vợ một thời gian. Trải qua ít năm hoặc khi có con, họ ra ở riêng, nhưng vẫn cư trú bên ngoại.
Ma chay: Tục hoả thiêu đã có từ lâu. Sau khi thiêu, tro được giữ trong tháp "Pì chét đẩy", xây cạnh ngôi chính điện trong chùa.
Lễ tết: Có 2 lễ lớn trong năm.
Tết Chuôn chnam Thmây tổ chức từ ngày 1 đến ngày 3 đầu tháng Chét (theo Phật lịch) vào khoảng tháng 4 dương lịch.
Lễ chào mặt trăng (ok ang bok) tổ chức vào rằm tháng 10 âm lịch, trong lễ này có đua thuyền Ngo giữa các phum - sóc.
Thờ cúng: Thờ Phật, tổ tiên và thực hành các nghi lễ nông nghiệp như cúng thần ruộng (neak tà xiê), gọi hồn lúa (ok ang leok), thần mặt trăng (ok ang bok).
Học: Con trai khi lớn đều được cha mẹ gửi vào chùa làm sư từ 3 đến 5 năm. Họ được học kinh Phật, học chữ Khmer ở các trường chùa. Chỉ sau nghĩa vụ tu hành, họ mới được phép hoàn tục và mới có quyền được lập gia đình.
Văn nghệ: Người Khmer có cả một kho tàng phong phú về truyện cổ như thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn, truyện cười, có một nền sân khấu truyền thống như Dù kê, Dì kê, một nền âm nhạc vừa có nguồn gốc Ấn Ðộ, vừa có nguồn gốc Ðông Nam Á. Nghệ thuật và kiến trúc chùa tháp được coi là di sản đặc sắc nhất của văn hoá Khmer. Trong các ngôi chùa Khmer của Phật giáo tiểu thừa (Thérévada), ngoài tượng Ðức Phật Thích Ca được tôn thờ duy nhất, chiếm vị trí trung tâm khu chính điện, vẫn tồn tại một hệ thống phong phú linh thần, linh thú - những dấu vết tàn dư còn lại của Bà la môn giáo và tín ngưỡng dân gian.
Theo cema.gov.vn
