Vào khoảng giữa tháng 4 đến đầu tháng 5 hằng năm, tức vào đầu mùa mưa, đồng bào dân tộc Khmer ở Bình Phước lại tổ chức lễ Sene Neak Ta. Đây là hoạt động nhằm thể hiện niềm tin, lòng biết ơn của người dân trong ấp đối với thần linh đã che chở, phù hộ bà con trong sản xuất , có cuộc sống ấm no và hạnh phúc.
Theo quan niệm của đồng bào Khmer, Sene Neak Ta “thường gọi là ông Tà”, là vị thần trông coi từng khu vực lớn, nhỏ, từ thửa ruộng đến địa phận phum, sóc (hay còn gọi là ấp) bảo hộ cuộc sống và sức khỏe cho con người.
Già làng Lâm Uông ở xã Nha Bích (huyện Chơn Thành) cho biết, Lễ hội Sene Neak Ta có nhiều loại, tùy theo phạm vi ảnh hưởng mà người Khmer chia thành Sene Neak Ta của phum, sóc. Mỗi Neak Ta thường có miếu thờ riêng, bên trong miếu, thờ hình tượng Neak Ta. Hình tượng Neak Ta là những hòn đá to, nhỏ. Neak Ta không chỉ là thần bảo hộ mà còn là vị thần có thể chữa bệnh, xét xử, giải quyết tranh chấp. Trước kia, khi có mâu thuẫn xảy ra họ thường đến miếu Sene Neak Ta để giải quyết bằng cách thề thốt trước sự chứng giám của ông Tà.
Bà con đồng bào Khmer diễu hành trong lễ hội Sene Neak Ta. Nguồn:baobinhphuoc.com.vn
Tùy từng khu vực và phạm vi ảnh hưởng của Neak Ta mà việc cúng được tổ chức lớn hay nhỏ. Đơn cử như ở xã Nha Bích vừa qua, có 3 ấp tổ chức lễ hội chung. Lễ có sự tham gia của nhiều người với lễ vật như con gà, vịt, bánh trái… Ngoài ra, lễ vật cũng phong phú hơn mỗi khi đoàn diễu hành đến từng nhà thường được chủ nhà cho con gà, chai rượu, nải chuối xiêm hay trái dừa, cơm, muối, gạo, hoa quả, bánh trái…
Mỗi năm, không khí lễ hội trở nên đông hơn với cả ngàn người tham gia, trong đó thanh thiếu niên chiếm số lượng lớn. Trong lúc đoàn diễu hành đi đến từng nhà, đi qua các trục đường chính, những người được hóa trang thành nhân vật rất riêng, đeo mặt nạ... luôn tạo ra các trò vui cười cùng tiếng trống, kèn, kèm theo đó là nước được hắt liên tục vào đám đông đang diễu hành tạo nên không khí vui nhộn.
Sau khi đi qua các nhà, những con đường trong ấp, đoàn diễu hành đến một nhà đã được chọn trước khi lễ diễn ra. Các già làng cùng những người lớn tuổi thực hiện theo nghi thức truyền thống. Người đại diện cho bà con báo cáo với Neak Ta tình hình sản xuất trong năm vừa qua, đồng thời dâng vật phẩm cúng trả lễ Sene Neak Ta và cầu xin ông tiếp tục che chở, bảo vệ dân làng khỏe mạnh, phù hộ cho bà con sản xuất vụ mùa sau đạt hiệu quả cao hơn.
Tiếp theo, đoàn diễu hành cùng người đại diện mang các lễ vật, tiến đến miếu thờ Neak Ta. Tất cả người tập trung tại miếu Neak Ta, những người đại diện bày các vật phẩm và thực hiện các nghi lễ truyền thống và cùng chúc người dân tốt lành, bình an, may mắn...
Người đại diện cho người dân trong làng sẽ đem vật phẩm chia nhau cho mọi người thưởng thức, hưởng lộc để làm lễ cầu an. Trong đó, cầu những người đã khuất phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa vụ bội thu, xua tan đi những điều không may, những ưu phiền, bệnh tật và ước muốn vạn sự như ý, nhà nhà có cuộc sống vui khỏe, ấm no hơn.
Sau khi cầu an xong, đoàn diễu hành tiếp tục đi 3 vòng miếu với mong muốn thần linh tiếp tục che chở, phù hộ cho sản xuất được mùa để có cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Lúc đó mọi người cùng nhau múa, hát những điệu truyền thống của đồng bào Khmer.
Trẻ em được những người lớn tuổi cột chỉ tay cầu an trong ngày lễ hội. Nguồn:baobinhphuoc.com.vn
Trong ngày lễ, nơi đây không chỉ có riêng đồng bào Khmer mà còn có sự giao lưu, chung vui của các dân tộc khác đang sinh sống trên địa bàn. Anh Lâm Đại ở xã Nha Bích cho biết, hằng năm anh cùng chung vui trong lễ hội Sene Neak Ta. Lễ hội giúp mọi người sau một năm lao động vất vả gặp gỡ vui chơi, gắn kết nhau trong cộng đồng hơn.
Bà Lâm Thị Tây xã Nha Bích phấn khởi vì văn hóa đặc sắc của dân tộc mình vẫn đang được lưu giữ. “Năm nào, tôi cũng tham gia cùng mọi người nên rất vui. Khi có dịch bệnh, bà con tuân thủ các quy định về phòng, chống dịch, không tập trung đông người. Lễ thường diễn ra tại phum, sóc nên rất tiết kiệm, đảm bảo an ninh trật tự. Hầu hết mọi người tham gia với ý nghĩa cầu an, cầu mưa thuận gió hòa, thời tiết thuận lợi, bình an cho gia đình, họ hàng”, bà Lâm Thị Tây chia sẻ.
Sene Neak Ta là một lễ hội, một sinh hoạt văn hoá dân gian truyền thống của người Khmer mang đậm bản sắc văn hóa riêng. Đồng thời, lễ hội thể hiện niềm tin của con người vào thiên nhiên, thể hiện sự đoàn kết trong cộng đồng không chỉ riêng dân tộc Khmer mà tất cả dân tộc khác trên địa bàn sinh sống.
K GỬIH
Tên tự gọi: Người Khmer.
Tên gọi khác: Cur, Cul, Cu Thổ, Việt gốc Miên, Khơ Me K’rôm.
Dân số: 1.260.640 người, (Theo số liệu Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009).
Ngôn ngữ: Tiếng nói thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ Me.
Lịch sử: Trước thế kỉ XII người Khmer và văn hoá của họ giữ vai trò chủ thể ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
Hoạt động sản xuất: Người Khmer là cư dân nông nghiệp dùng cày và trồng lúa nước. Trong bộ công cụ nông nghiệp khá hoàn thiện và hiệu quả của họ, có những dụng cụ độc đáo thích ứng với điều kiện địa lí sinh thái Nam bộ như cái phảng thay cho cày chuyên dùng ở vùng đất phèn, mặn để phát cỏ, cù nèo (Pok) dùng để vơ cỏ. Cây nọc cấy (Sơ chal) dấu vết của chiếc gậy chọc lỗ xa xưa, tạo ra lỗ để cắm cây lúa ở những chân ruộng nước nhưng đất cứng, và cái vòn gặt (Kần điêu) dùng để cắt lúa.
Người Khmer có nghề đánh cá, dệt, chiếu, đan lát, dệt vải, làm đường thốt nốt và làm gốm. Kĩ thuật gốm đơn giản, công cụ chính là hòn kê (K’leng), bàn dập (Chơ), chưa dùng bàn xoay, không có lò nung cố định, gốm mộc, không màu,với độ nung thấp. Sản phẩm gốm chủ yếu là đồ gia cụ, tiêu biểu nhất là bếp (Cà ràng) và nồi (Cà om) rất được người Việt, người Hoa ở đồng bằng sông Cửu Long ưa dùng.
Ăn: Người Khmer trồng hơn 150 giống lúa tẻ và nếp khác nhau, họ thường ăn cơm tẻ và cơm nếp. Thức ăn hằng ngày có tôm, cá nhỏ, ếch, nhái, rau, củ. Họ chế biến rất nhiều loại mắm: mắm ơn Pứ làm bằng tôm tép, mắm Pơ inh làm bằng cá sặc, nhưng nổi tiếng nhất là mắm B’hóc làm bằng cá lóc, các sọc, cá trê, tôm tép, mắm pơ inh làm bằng cá sặc, nhưng nổi tiếng nhất là mắm B’hóc làm bằng cá lóc, cá sọc, cá trê, tôm tép trộn với thính và muối. Gia vị ưa thích nhất là vị chua (từ quả me hay mè) và cay (hạt tiêu, tỏi, sả, ca ri...).
Mặc: Nam nữ trước đây đều mặc xà rông bằng lụa tơ tằm do họ tự dệt. Lớp thanh niên ngày nay thích mặc quần âu với áo sơmi. Những người đứng tuổi, người già thường mặc quần áo bà ba màu đen, nam giới khá giả đôi khi mặc quần áo bà ba màu trắng với chiếc khăn rằn luôn quấn trên đầu, hoặc vắt qua vai. Chỉ đặc biệt trong cưới xin, nam nữ mới mặc quần áo cổ truyền. Chú rể mặc áo xà rông, áo màu đỏ, cổ đứng với hàng khuy trước ngực, bên vai trái quàng chiếc khăn dài trắng (Kăl xinh) và con dao cưới (Kầm pách) ngụ ý để bảo vệ cô dâu. Còn cô dâu mặc Xăm pốt (váy)màu tím hay màu hồng, áo dài màu đỏ, quàng khăn và đội mũ cưới truyền thống. áo dài Khơ Me (Wện) gần gũi với chiếc áo dài của phụ nữ Chăm: áo bịt tà, thân áo rộng và dài dưới gối, cổ áo thấp và xẻ trước ngực vừa đủ để chui đầu vào, tay áo chật, hai bên sườn thường ghép thêm bốn miếng vải (thường hoặc màu) kéo dài từ nách đến gấu áo.
Ở: Họ sống ở đồng bằng sông Cửu Long, tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền Tây Nam bộ và tụ cư trên 3 vùng môi sinh lớn: vùng đồng bằng nội địa, vùng phèn mặn ven biển, vùng đồi núi Tây Nam giáp biên giới Cam Pu Chia. Người Khmer trước đây ở nhà sàn, nay sống trong các ngôi nhà đất.
Phương tiện vận chuyển: Thường sử dụng xe bò (cộ), xe lôi bánh gỗ, hoặc bánh hơi, đi lại trên đường hay những chân ruộng khô, vận chuyển nông sản trong mùa thu hoạch.
Sống trong môi trường chằng chịt kênh, rạch, ghe, thuyền của người Khmer có rất nhiều loại: xuồng ba lá, ghe tam bản, thuyền " tắc rán" hoặc thuyền "đuôi tôm" chạy máy. Ðặc biệt nhất là chiếc ghe Ngo (Tuộc mua) dài 30m, làm bằng gỗ sao, có từ 30-40 tay chèo, mũi và hai bên thành thuyền có vẽ hình ó biển, voi, sư tử, sóng nước. Ghe Ngo chỉ sử dụng trong dịp lễ chào mặt trăng OK-ang Bok (tháng 10 âm lịch), còn ngày thường họ gửi trong chùa, được cư dân trong các "Phum", "Sóc" coi như vật thiêng.
Quan hệ xã hội: Gia đình nhỏ một vợ một chồng, ở riêng và là đơn vị kinh tế độc lập, có nơi 3-4 thế hệ sống chung trong một nhà. Xã hội Khmer vẫn còn tồn tại nhiều tàn dư mẫu hệ.
Người Khmer có rất nhiều họ khác nhau. Những họ do triều Nguyễn trước đây đặt ra như: Danh, Kiên, Kim, Sơn, Thạch. Những họ tiếp thu từ người Việt và người Hoa như: Trần, Nguyễn, Dương, Trương, Mã, Lý... Lại có những họ thuần tuý Khmer như U, Khan, Khum. Tình trạng ngoại tình, đa thê, li hôn hoặc loạn luân giữa những người có huyết thống trực hệ, ít xẩy ra hoặc tuyệt đối nghiêm cấm.
Hôn nhân: Hôn nhân thường do cha mẹ xếp đặt, có sự thoả thuận của con cái. Cưới xin trải qua 3 bước: làm mối, dạm hỏi và lễ cưới, được tổ chức ở bên nhà gái. Sau đó, người con trai phải ở bên nhà vợ một thời gian. Trải qua ít năm hoặc khi có con, họ ra ở riêng, nhưng vẫn cư trú bên ngoại.
Ma chay: Tục hoả thiêu đã có từ lâu. Sau khi thiêu, tro được giữ trong tháp "Pì chét đẩy", xây cạnh ngôi chính điện trong chùa.
Lễ tết: Có 2 lễ lớn trong năm.
Tết Chuôn chnam Thmây tổ chức từ ngày 1 đến ngày 3 đầu tháng Chét (theo Phật lịch) vào khoảng tháng 4 dương lịch.
Lễ chào mặt trăng (ok ang bok) tổ chức vào rằm tháng 10 âm lịch, trong lễ này có đua thuyền Ngo giữa các phum - sóc.
Thờ cúng: Thờ Phật, tổ tiên và thực hành các nghi lễ nông nghiệp như cúng thần ruộng (neak tà xiê), gọi hồn lúa (ok ang leok), thần mặt trăng (ok ang bok).
Học: Con trai khi lớn đều được cha mẹ gửi vào chùa làm sư từ 3 đến 5 năm. Họ được học kinh Phật, học chữ Khmer ở các trường chùa. Chỉ sau nghĩa vụ tu hành, họ mới được phép hoàn tục và mới có quyền được lập gia đình.
Văn nghệ: Người Khmer có cả một kho tàng phong phú về truyện cổ như thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn, truyện cười, có một nền sân khấu truyền thống như Dù kê, Dì kê, một nền âm nhạc vừa có nguồn gốc Ấn Ðộ, vừa có nguồn gốc Ðông Nam Á. Nghệ thuật và kiến trúc chùa tháp được coi là di sản đặc sắc nhất của văn hoá Khmer. Trong các ngôi chùa Khmer của Phật giáo tiểu thừa (Thérévada), ngoài tượng Ðức Phật Thích Ca được tôn thờ duy nhất, chiếm vị trí trung tâm khu chính điện, vẫn tồn tại một hệ thống phong phú linh thần, linh thú - những dấu vết tàn dư còn lại của Bà la môn giáo và tín ngưỡng dân gian.
Theo cema.gov.vn
