Lễ “Đám chay” là một trong những nghi lễ quan trọng và độc đáo của người Dao Tiền (Đà Bắc, Hoà Bình). Đây cũng là một tín ngưỡng hết của dân tộc Dao để giải oan, cầu siêu cho linh hồn những người quá cố.
Lễ “Đám chay” thường được thực hiện liên tục trong 5 ngày với 12 thầy cúng thay phiên nhau hành lễ. Trước khi thực hiện lễ, con cháu trong dòng họ phải kiêng kỵ theo các nguyên tắc như ăn chay, không sát sinh, không làm việc xấu trong vòng 120 ngày, tính từ ngày bắt đầu hành lễ trở về trước. Thường trong lễ "Đám chay" sẽ đồng thời là lễ cấp sắc 12 ngọn đèn (cấp sắc thượng giới) cho người là trưởng họ và cao tuổi nhất trong họ.
Lễ “Đám chay” là một nghi lễ lớn của dòng họ, tất cả con cháu đều phải tham dự vào các hoạt động tín ngưỡng diễn ra trong suốt thời gian tổ chức. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Lễ "Đám chay" của dòng họ Triệu ở xóm Sưng, xã Cao Sơn (Đà Bắc, Hoà Bình). Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Lễ đám chay và Nghi lễ cấp sắc 12 đèn gồm nhiều lễ cúng quan trọng, diễn ra trong không gian văn hóa mang đậm bản sắc dân tộc Dao. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Theo quan niệm của người Dao Tiền ở Hoà Bình, những người mất khi còn trẻ do tai nạn, bệnh tật hoặc hy sinh vì chiến tranh sẽ được cầu siêu trong Lễ “Đám chay”. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Tiền mã dùng để cúng lễ cần 1.100 bó, mỗi bó 18 cuộn tiền, mỗi cuộn được gấp từ tờ giấy in có 6 con ngựa và 6 tờ tiền. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Chiếc thang đặc biệt để lên đàn tế được làm bằng các lưỡi dao quắm đặt chéo nhau. Tổng cộng có 13 lưỡi dao, lưỡi trên cùng đặt ngang, 12 lưỡi còn lại bắt chéo, phần mũi cắm vào thân gỗ cầu thang, phần cán dao buộc lại bằng vải trắng. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Thầy cúng bước lên bậc thang làm bằng các lưỡi dao quắm đặt chéo nhau lên ngũ đài để cúng giải hạn, xóa điều xấu, đón điều tốt về cho dòng họ. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Làm tiền âm phủ theo phong tục người Dao để chuẩn bị cho Lễ “Đám chay”. Ảnh: Trọng Đạt - TTXVN
Các thầy cúng và người trưởng họ cao tuổi nhất dòng họ làm lễ trên đàn tế. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Ông Lý Văn Hềnh, thầy cúng ở Bản Sưng, xã Cao Sơn (Đà Bắc, Hòa Bình) đã được cấp thượng giới 12 ngọn đèn là một trong 12 thầy làm lễ đám chay của dòng họ Triệu. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Một thầy cúng trẻ được cấp hạ giới 3 ngọn đèn tham gia lễ đám chay của dòng họ Triệu ở bản Sưng (Đà Bắc, Hòa Bình). Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Các thầy cúng làm lễ dưới chân chiếc thang đặc biệt để lên đàn tế, bậc làm bằng các lưỡi dao quắm đặt chéo nhau. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Thầy cúng đọc sớ tấu lên thiên đình để giải oan, cầu siêu cho linh hồn những người quá cố trong Lễ “Đám chay”. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Đồng bào dân tộc Dao Tiền (Đà Bắc, Hòa Bình) coi lễ cấp sắc là một nghi lễ thiêng liêng, quan trọng nhất để khẳng định vị thế của dòng họ và trưởng họ mình. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Nghi lễ tiễn tống các Thánh nhân trong lễ "Đám chay" và Nghi lễ cấp sắc 12 đèn. Ảnh: Trọng Đạt – TTXVN
Trọng Đạt
Tên tự gọi: Kìm Miền, Kìm Mùn (người rừng).
Tên gọi khác: Mán.
Nhóm địa phương: Dao Ðỏ (Dao Cóc Ngáng, Dao sừng, Dao Dụ lạy, Dao Ðại bản), Dao Quần chẹt (Dao Sơn đầu, Dao Tam đảo, Dao Nga hoàng, Dụ Cùn), Dao Lô gang (Dao Thanh phán, Dao Cóc Mùn), Dao Tiền (Dao Ðeo tiền, Dao Tiểu bản), Dao Quần trắng (Dao Họ), Dao Thanh Y, Dao Làn Tẻn (Dao Tuyển, Dao áo dài).
Dân số: 751.067 người (Theo số liệu Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009).
Ngôn ngữ: Tiếng nói thuộc ngữ hệ Hmông - Dao.
Lịch sử: Người Dao có nguồn gốc từ Trung Quốc, việc chuyển cư sang Việt Nam kéo dài suốt từ thế kỷ XII, XIII cho đến nửa đầu thế kỷ XX. Họ tự nhận mình là con cháu của Bản Hồ (Bàn vương), một nhân vật huyền thoại rất phổ biến và thiêng liêng ở người Dao.
Hoạt động sản xuất: Nương, thổ canh hốc đá, ruộng là những hình thức canh tác phổ biến ở người Dao. Tuỳ từng nhóm, từng vùng mà hình thức canh tác này hay khác nổi trội lên như: Người Dao Quần Trắng, Dao áo Dài, Dao Thanh Y chuyên làm ruộng nước. Người Dao Ðỏ - thổ canh hốc đá. Phần lớn các nhóm Dao khác làm nương du canh hay định canh. Cây lương thực chính là lúa, ngô, các loại rau màu quan trọng như bầu, bí, khoai... Họ chăn nuôi trâu, bò, lợn, gà ở vùng lưng chừng núi và vùng cao còn nuôi ngựa, dê.
Nghề trồng bông, dệt vải phổ biến ở các nhóm Dao. Họ ưa dùng vải nhuộm chàm.
Hầu hết các xóm đều có lò rèn để sửa chữa nông cụ. Nhiều nơi còn làm súng hoả mai, súng kíp, đúc những hạt đạn bằng gang. Nghề thợ bạc là nghề gia truyền, chủ yếu làm những đồ trang sức như vòng cổ, vòng chân, vòng tay, vòng tai, nhẫn, dây bạc, hộp đựng trầu...
Nhóm Dao Ðỏ và Dao Tiền có nghề làm giấy bản. Giấy bản dùng để chép sách cúng, sách truyện, sách hát hay dùng cho các lễ cúng như viết sớ, tiền ma. Nhiều nơi có nghề ép dầu thắp sáng hay dầu ăn, nghề làm đường mật.
Ăn: Người Dao thường ăn hai bữa chính trong ngày, bữa trưa và bữa tối. Chỉ những ngày mùa bận rộn mới ăn thêm bữa sáng. Người Dao ăn cơm là chính, ở một số nơi lại ăn ngô nhiều hơn ăn cơm hoặc ăn cháo. Cối xay lúa thường dùng là loại cối gỗ đóng dăm tre. Cối giã có nhiều loại như cối gỗ hình trụ, cối máng giã bằng chày tay, cối đạp chân, cối giã bằng sức nước. Họ thích ăn thịt luộc, các món thịt sấy khô, ướp chua, canh măng chua. Khi ăn xong, người ra kiêng để đũa ngang miệng bát vì đó là dấu hiệu trong nhà có người chết.
Phổ biến là rượu cất, ở một vài nơi lại uống hoãng, thứ rượu không qua trưng cất, có vị chua và ít cay.
Người Dao thường hút thuốc lá và thuốc lào bằng điếu cầy hay tẩu.
Mặc: Trước đây đàn ông để tóc dài, búi sau gáy hoặc để chỏm tóc dài trên đỉnh đầu, xung quanh cạo nhẵn. Các nhóm Dao thường có cách đội khăn khác nhau. áo có hai loại, áo dài và áo ngắn.
Phụ nữ Dao mặc rất đa dạng, thường mặc áo dài yếm, váy hoặc quần. Y phục theo rất sặc sỡ. Họ không theo theo mẫu vẽ sẵn trên vải mà hoàn toàn dựa vào trí nhớ, thêu ở mặt trái của vải để hình mẫu nổi lên mặt phải. Nhiều loại hoa văn như chữ vạn, cây thông, hình chim, người, động vật, lá cây. Cách in hoa văn trên vải bằng sáp ong ở người Dao rất độc đáo. Muốn hình gì người ta dùng bút vẽ hay nhúng khuôn in vào sáp ong nóng chẩy rồi in lên vải. Vải sau khi nhuộm chàm sẽ hiện lên hoa văn mầu xanh lơ do phủ lớp sáp ong không bị thấm chàm.
Ở: Người Dao thường sống ở vùng lưng chừng núi hầu khắp các tỉnh miền núi miền Bắc. Tuy nhiên một số nhóm như Dao Quần trắng ở thung lũng, còn Dao Ðỏ lại ở trên núi cao. Thôn xóm phần nhiều phân tán, rải rác, năm bẩy nóc nhà. Nhà của người Dao rất khác nhau, tuỳ nơi họ ở nhà trệt, nhà sàn hay nhà nửa sàn, nửa đất.
Phương tiện vận chuyển: Người Dao ở vùng cao quen dùng địu có hai quai đeo vai, vùng thấp gánh bằng đôi dậu. Túi vải hay túi lưới đeo vai rất được họ ưa dùng.
Quan hệ xã hội: Trong thôn xóm tồn tại chủ yếu các quan hệ xóm giềng và quan hệ dòng họ.
Người Dao có nhiều họ, phổ biến nhất là các họ Bàn, Ðặng, Triệu. Các dòng họ, chi họ thường có gia phả riêng và có hệ thống tên đệm để phân biệt giữa những người thuộc các thế hệ khác nhau.
Sinh đẻ: Phụ nữ đẻ ngồi, đẻ ngay trong buồng ngủ. Trẻ sơ sinh được tắm bằng nước nóng. Nhà có người ở cữ người ta treo cành lá xanh hay cài hoa chuối trước cửa để làm dấu không cho người lạ vào nhà vì sợ vía độc ảnh hưởng tới sức khoẻ đứa trẻ. Trẻ sơ sinh được ba ngày thì làm lễ cúng mụ.
Cưới xin: Trai gái muốn lấy được nhau phải so tuổi, bói chân gà xem có hợp nhau không. Có tục chăng dây, hát đối đáp giữa nhà trai và nhà gái trước khi vào nhà, hát trong đám cưới. Lúc đón dâu, cô dâu được cõng ra khỏi nhà gái và bước qua cái kéo mà thầy cúng đã làm phép mới được vào nhà trai.
Ma chay: Thày tào có vị trí quan trọng trong việc ma và làm chay. Nhà có người chết con cái đến nhà thầy mời về chủ trì các nghi lễ, tìm đất đào huyệt. Người ta kiêng khâm liệm người chết vào giờ sinh của những người trong gia đình. Người chết được liệm vào quan tài để trong nhà hay chỉ bó chiếu ra đến huyệt rồi mới cho vào quan tài. Mộ được đắp đất, xếp đá ở chân mộ. ở một số nơi có tục hoả táng cho những người chết từ 12 tuổi trở lên.
Lễ làm chay cho người chết diễn ra sau nhiều năm, thường được kết hợp với lễ cấp sắc cho một người đàn ông nào đó đang sống trong gia đình. Lễ tổ chức ba ngày, ngày đầu gọi là lễ phá ngục, giải thoát hồn cho người chết, ngày thứ hai gọi là lễ tắm hương hoa cho người chết trước khi đưa hồn về bàn thờ tổ tiên trong nhà, ngày thứ ba lễ cấp sắc. Người chết được cúng đưa hồn về quê cũ ở Dương Châu.
Nhà mới: Muốn làm nhà phải xem tuổi những người trong gia đình, nhất là tuổi chủ gia đình. Nghi lễ chọn đất được coi là quan trọng. Buổi tối, người ta đào một hố to bằng miệng bát, xếp một số hạt gạo tượng trưng cho người, trâu bò, tiền bạc, thóc lúa, tài sản rồi úp bát lên. Dựa vào mộng báo đêm đó mà biết điềm xấu hay tốt. Sáng hôm sau ra xem hỗ, các hạt gạo vẫn giữa nguyên vị trí là có thể làm nhà được.
Thờ cúng: Người Dao vừa tin theo các tín ngưỡng nguyên thuỷ, các nghi lễ nông nghiệp vừa chịu ảnh hưởng sâu sắc của Khổng giáo, Phật giáo và nhất là Ðạo giáo. Bàn vương được coi là thuỷ tổ của người Dao nên được cúng chung với tổ tiên từng gia đình. Theo truyền thống tất cả đàn ông đã đến tuổi trưởng thành đều phải qua lễ cấp sắc. một nghi lễ vừa mang tính chất của Ðạo giáo, vừa mang những vết của lễ thành đinh xa xưa.
Lịch: Người Dao quen dùng âm lịch để tính thời gian sản xuất và sinh hoạt.
Học: Hầu hết các xóm thôn người Dao đều có người biết chữ Hán, nôm Dao. Người ta học chữ để đọc sách cúng, sách truyện, thơ.
Văn nghệ: Người Dao có vốn văn nghệ dân gian rất phong phú, nhiều truyện cổ, bài hát, thơ ca. Ðặc biệt truyện Quả bầu với nạn hồng thuỷ, Sự tích Bàn Vương rất phổ biến trong người Dao. Múa, nhạc được họ sử dụng chủ yếu trong các nghi lễ tôn giáo.
Chơi: Người Dao thích chơi đu, chơi quay, đi cà kheo.
Theo cema.gov.vn
