Tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên có quần thể cây chè cổ thụ với tuổi đời hàng trăm năm. Để làm sáng tỏ nguồn gốc, giá trị của giống chè, chính quyền tỉnh và các nhà khoa học đang tích cực tìm hiểu, nghiên cứu, bảo tồn, phát triển nguồn gen chè cổ, mở ra hành trình gìn giữ, phát huy giá trị của giống chè quý hiếm này trên mảnh đất “Đệ nhất danh trà”.

Trên núi Bóng hay còn gọi là núi Hồng (xã Minh Tiến, huyện Đại Từ) ở độ cao từ 600m - 800m so với mực nước biển, là nơi những cây chè cổ thụ hàng trăm năm tuổi vươn lên giữa đại ngàn xanh thẳm, đứng sừng sững với thời gian. Khu vực này hiện có khoảng 30 cây chè cổ thụ, chu vi gốc từ 70 - 100cm, cao từ 25 - 30m, được cho là tồn tại từ thời nhà Mạc, khoảng thế kỷ XVII.
Ông Nguyễn Văn Thụy, Trưởng xóm Lưu Quang 5, xã Minh Tiến, huyện Đại Từ cho biết, người dân địa phương từ lâu đã biết tới những gốc chè cổ thụ này và thường hái lá về đun nước uống mỗi khi lên rừng. Đặc biệt, người làm chè ở vùng này từ lâu đã coi những cây chè cổ thụ trên núi Bóng là những cây chè tổ và âm thầm bảo vệ nghiêm ngặt qua nhiều thế hệ cho tới nay.
Theo đánh giá của các nhà khoa học, những cây chè cổ thụ trên núi Bóng của Thái Nguyên có tuổi đời nhỉnh hơn các loại chè cổ nổi tiếng đã được công nhận là cây di sản, như chè Suối Giàng (Yên Bái), chè Vân Hồ (Sơn La), chè Shan tuyết Tủa Chùa (Điện Biên), chè Shan tuyết Hoàng Su Phì (Hà Giang), chè Hoàng Thu Phố (Lào Cai).
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Hà Duy Trường, Giám đốc Trung tâm Đào tạo, nghiên cứu giống cây trồng và vật nuôi, Trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên cho biết, qua khảo sát, đánh giá ban đầu, đây là những cây chè cổ thụ rất quý và hiếm. Hoa của những cây chè cổ thụ này rất giống với chè trung du hiện nay, mặc dù mẫu lá hơi khác biệt ở chỗ răng cưa và bản của lá to, dày hơn lá chè trung du của Thái Nguyên.
Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Hà Duy Trường, để xác định nguồn gen, sự phù hợp để nhân giống, bảo tồn, vừa qua, Hội đồng khoa học tỉnh đã thông qua đề tài “Nghiên cứu, bảo tồn và phát triển nguồn gen cây chè cổ thụ núi Bóng, xã Minh Tiến, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên” do Trung tâm Đào tạo, nghiên cứu giống cây trồng và vật nuôi thực hiện, nhằm đánh giá, bảo tồn và phát triển nguồn gen cây chè cổ thụ trên núi Bóng.
Sau khi đánh giá nguồn gen, chúng tôi tiếp tục bảo tồn cây chè với hai hình thức: Bảo tồn tại chỗ (bảo vệ, phát triển cây chè tại nơi vốn có của nó) và bảo tồn chuyển chỗ (lựa chọn các cây có chất lượng tốt nhất, nhân giống, phục vụ mở rộng giống chè này trên địa bàn tỉnh), Phó Giáo sư, Tiến sĩ Hà Duy Trường chia sẻ.
Hiện nay, để phục vụ hoạt động nghiên cứu, bảo tồn, bảo vệ những cây chè cổ thụ trên đỉnh núi Bóng, xã Minh Tiến phối hợp với Hạt Kiểm lâm huyện Đại Từ thực hiện phát dọn, làm tuyến đường di chuyển lên vị trí có các cây chè cổ, dọc tuyến đường có các lán dừng nghỉ.
Bà Nguyễn Thị Ngà, Chủ tịch hội chè tỉnh Thái Nguyên cho biết, người làm chè ở Thái Nguyên rất mong muốn bảo tồn, vinh danh những cây chè cổ thụ tại núi Bóng. Ngoài việc nghiên cứu nguồn gen, nhân giống thì việc lập hồ sơ công nhận cây chè cổ thành cây di sản sẽ góp phần khẳng định giá trị văn hóa, lịch sử của cây chè, nghề trồng và chế biến chè tại địa phương. Bên cạnh đó, việc được công nhận cây di sản sẽ nâng cao ý thức cộng đồng trong bảo tồn, nhân giống, phát triển cây chè cổ, có thể xây dựng khu vực đó trở thành điểm du lịch hấp dẫn, thu hút du khách tham quan, tìm hiểu về lịch sử, văn hóa, thiên nhiên của địa phương. Đặc biệt, từ nguồn gen cây chè cổ có thể nhân giống phát triển cây chè, tạo ra các sản phẩm chè đặc sản, có giá trị kinh tế cao để phát triển kinh tế, đưa chè Thái Nguyên tiếp tục vươn cao, xứng tầm với tiềm năng, thế mạnh, Chủ tịch hội chè tỉnh Thái Nguyên nhấn mạnh.
Đến nay, diện tích trồng chè toàn tỉnh Thái Nguyên đạt trên 22,2 nghìn ha, giá trị sản phẩm trà đạt 13,8 nghìn tỷ. Theo Nghị quyết của tỉnh Thái Nguyên về phát triển ngành chè giai đoạn 2025- 2030, tỉnh phấn đấu, đến năm 2030 diện tích chè đạt khoảng 24.500 ha, giá trị sản phẩm thu được từ cây chè đạt 25.000 tỷ đồng. Tỉnh xác định lập hồ sơ trình công nhận những cây chè cổ thụ trên núi Bóng là Cây di sản Việt Nam; xây dựng phương án bảo vệ, quản lý, giữ gìn, kéo dài tuổi thọ của các cây chè cổ; bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hóa trà gắn với phát triển du lịch…
Trần Trang