Cù lao Tân Phong (nay là xã Tân Phong, huyện Cai Lậy, tỉnh Tiền Giang) nằm phía thượng lưu sông Tiền, được bồi đắp phù sa quanh năm nên đất đai màu mỡ, thích hợp với nhiều giống cây ăn trái đặc sản có giá trị kinh tế cao. Vì thế, nhắc đến cù lao Tân Phong, người dân ở miệt vườn sông nước Cửu Long thường liên tưởng đến những vườn cây ăn trái trĩu quả như chôm chôm, sầu riêng, măng cụt... Ngoài ra, nhờ phù sa của dòng sông Tiền không ngừng bồi đắp nên xung quanh cù lao Tân Phong có nhiều bãi đất cát pha bùn, là nơi lý tưởng để loài ốc gạo sinh sống.
Theo truyền thuyết, có tên gọi ốc gạo vì dân nghèo ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long tin rằng được trời đất phù hộ cho thứ ốc ngon, họ ngược xuôi trên sông nước bắt ốc đổi gạo nuôi con, nuôi thân.
Ốc gạo Tân Phong. Nguồn: baoapbac.vn
Còn theo những lão nông sống lâu năm ở cù lao này, ốc gạo Tân Phong đã trở thành một đặc sản nổi tiếng, trước đây vốn chỉ được dành cho giới nhà giàu, địa chủ để ăn vào dịp Tết Đoan Ngọ (mùng 5 tháng 5 âm lịch). Lý giải điều này, người xưa cho rằng, dịp mùng 5 tháng 5 âm lịch, con ốc gạo Tân Phong vào thời điểm phát triển đủ độ trưởng thành, mập nhất, ngon nhất.
Theo kết quả khảo sát của Chi cục Bảo vệ nguồn lợi thủy sản Tiền Giang, ốc gạo đẻ từ tháng 7 âm lịch năm trước và đến tháng 4-5 âm lịch năm sau là đủ lớn để thu hoạch. Thời gian này, ốc gạo mang trứng và phát triển thành ốc con ngay trong cơ thể của chúng. Ốc gạo có một đặc tính di cư kỳ lạ hình thành theo bản năng của chúng là vào mùa sinh sinh sản thì vào bờ, đào hang; ốc con sau khi được sinh ra khoảng một tháng tuổi lại di chuyển ra giữa sông để sống. Khi nước chảy thì ốc gạo vùi mình vào đất, khi nước đứng thì ngoi đầu bò ra kiếm các phiêu sinh vật để ăn.
Con ốc gạo có vỏ trắng xanh, xoáy tròn, phía đuôi ốc có phần chóp nhọn, ốc lớn bằng đầu ngón tay, khi trưởng thành thì bằng hột mít. Những con ốc nhỏ bằng đầu ngón tay út có vỏ ngũ sắc sáng lóng lánh, ánh lên màu trắng pha hồng. Khi nấu chín dưới yếm hiện ra một cục mỡ nhỏ như hạt gạo. Ốc gạo ngon và lành hơn những loài ốc khác ở chỗ không có nhớt. Thịt ốc trắng đục, béo thơm, có vị ngọt, giòn có hương thơm.
Người dân mò bắt ốc gạo.Ảnh: baoapbac.vn
Ông Nguyễn Văn Tân, 75 tuổi, một cư dân ở cù lao Tân Phong cho biết, để bắt được ốc gạo, người dân vùng này phải ngâm mình dưới nước để mò hoặc đãi ốc, đàn bà và trẻ em thường mò gần mé bờ, đàn ông đãi ốc ở xa hơn. Đãi ốc là dùng một túi bằng lưới để cào ốc lẫn đất bùn ở đáy rồi mang lên để đãi sạch lấy ốc. Ở những vùng nước sâu, người đãi phải nín thở, lặn xuống cào một hơi rồi trồi lên để thở rồi lặn tiếp.
Trong ẩm thực, ốc gạo là nguyên liệu dùng để chế biến nhiều món ăn ngon như ốc gạo xào dừa, ốc gạo xào sả ớt, làm nhân bánh xèo, nấu lẩu mắm, luộc chấm nước mắm tỏi ớt, gỏi ốc gạo trộn với dừa nạo, gỏi ốc gạo chuối cây… và bánh xèo ốc gạo.
Những năm trước đây, ốc gạo ở cù lao Tân Phong nhiều vô số. Đến mùa, cả làng ra bắt ốc để làm kế sinh nhai. Vài năm trở lại đây, ốc gạo Tân Phong đã giảm đáng kể bởi nhiều lý do như môi trường sống bị thay đổi do nạn hút cát lậu ở sông Tiền; tình trạng khai thác bừa bãi của người dân vì lợi nhuận từ đặc sản này… Để đặc sản ốc gạo Tân Phong tránh nguy cơ bị khai thác tiệt chủng, ngành chức năng cần có một số phương án để bảo vệ, khai thác và sử dụng hợp lý nguồn lợi thủy sản quý hiếm này.
Hữu Chí
