"Truyền lửa” cho hát Xoan trường tồn

Từ thành phố Việt Trì, chúng tôi về xã Kim Đức, cái nôi của hát Xoan Phú Thọ, nơi đây có tới 3/4 phường Xoan cổ của đất Tổ là Phù Đức, Kim Đái, Thét. Nghệ nhân Nguyễn Thị Sủng, phường Xoan Thét cho biết: Hát Xoan xuất hiện từ thời Hùng Vương dựng nước. Hát Xoan còn được gọi là hát Xuân tức là các cuộc hát tổ chức vào mùa xuân. Đây là loại dân ca lễ nghi, phong tục, gắn với hội mùa, thờ Thành hoàng, gắn liền với lễ hội và nhu cầu tâm linh. Tổng cộng hát Xoan cổ có 14 quả cách (làn điệu) bao gồm hát tràng mai (mời vua), đối rãy cách, nhà ngâm cách, tứ đưa cách, tứ dân cách, ngư thiều cách, xoan thời cách, hồi liên cách, hò chèo cách, xuân - hạ - thu - đông cách và cài huê cách. Mỗi quả cách đều có kép (nam) và đào (nữ), cùng với hai nhạc cụ chính là trống và phách. 

CLB hát Xoan Trường Tiểu học Gia Cẩm (TP Việt Trì, tỉnh Phú Thọ) biểu diễn tiết mục "Đối dẫy cách". Ảnh: Minh Đức - TTXVN

CLB hát Xoan Trường THCS Phượng Lâu (TP Việt Trì, tỉnh Phú Thọ) biểu diễn tiết mục "Nhập tịch mời vua - giáo trống giáo pháo". Ảnh: Minh Đức - TTXVN

Ông Đọc bộc bạch: Hát Xoan khó nhất là các làn điệu, cách dạy chủ yếu theo lối truyền khẩu, kết hợp với uốn nắn từng câu hát, điệu múa. Để dạy các cháu hát thành thạo tất cả các quả cách phải mất ít nhất nửa năm. Hiện các lớp học hát Xoan của phường Xoan Thét có rất nhiều bạn trẻ theo học, đặc biệt có những cháu mới 10, 11 tuổi. Mấy năm trở lại đây, đặc biệt là khi hát Xoan được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp của nhân loại, không chỉ người dân xã Kim Đức, Phượng Lâu, mà đông đảo người dân ở Phú Thọ đã được truyền dạy và biết hát Xoan. 

CLB hát Xoan Trường THCS Kim Đức (TP Việt Trì, tỉnh Phú Thọ) biểu diễn tiết mục "Tứ thân thời cách". Ảnh: Minh Đức - TTXVN

Giờ đây, các phường Xoan không chỉ tập trung ở lớp nghệ nhân kế cận ở độ tuổi từ 20 đến 60 mà còn thu hút những đào, kép đang là học sinh tiểu học. Cách dạy hát Xoan vẫn theo lối truyền khẩu. Thầy hát mẫu, trò ca theo. Nhịp điệu của Xoan khi thong thả, khi lại dồn dập, say mê. Người học hát Xoan vì thế dễ dàng thả hồn vào từng câu hát một cách tự nhiên và truyền cảm. Theo các nghệ nhân cao tuổi, các đào, kép khi vào nhịp hát dẫn cần thanh to, âm chắc; khi biểu diễn chỉ cười mỉm để tạo nét duyên thầm với người xem. Người hát Xoan khi trang điểm cũng phải đúng “chất Xoan”, các đào không kẻ mi mắt, lông mày mà chỉ đánh đường mảnh, dài; tô má hồng không được bôi theo kiểu “trôn niêu” gây cảm giác cứng nhắc, giả tạo mà phải thoa gần khắp bờ má để khuôn mặt đầy đặn, giàu sức sống. Các kép đội khăn xếp phải cao để lộ vầng trán giúp cho khuôn mặt sáng sủa, lông mày kẻ đậm hơn đào. 

Là lớp nghệ nhân kế cận thuộc thế hệ "8X", em Nguyễn Văn Quyết - người được gọi là “ông trùm” trẻ tuổi của phường Xoan Kim Đái khẳng định: "Những yếu tố tín ngưỡng kết nối với tính chất phồn thực, tạo nên một không gian rộng mở, vừa tâm linh vừa thế tục cho hát Xoan. Những làn điệu Xoan do ông cha truyền lại, chúng tôi có trách nhiệm bảo tồn, gìn giữ để tiếp tục truyền dạy cho những thế hệ sau." 

Không chỉ những nghệ nhân ở các phường xoan gốc là Kim Đức, Phượng Lâu, thành phố Việt Trì mới thực hiện truyền dạy hát Xoan cho thế hệ trẻ, mà giờ đây ở những huyện vùng cao của Phú Thọ cũng đã và đang triển khai mạnh mẽ nét đẹp văn hóa của di sản này. Nghệ nhân Nguyễn Thị Kiến, Chủ nhiệm câu lạc bộ hát Xoan, xã Minh Phú, huyện Đoan Hùng cho hay, hát Xoan có sức hút kỳ lạ đối với bà, do vậy trong số 31 bài bản Xoan, bà đã tự nghiên cứu, học và nắm vững 26 bài Xoan cổ ở 3 chặng hát, trong đó chặng hát thờ gồm 5 bài, chặng hát quả cách gồm 14 bài và chặng hát hội gồm 7 bài. Không chỉ nắm vững kỹ thuật từng điệu hát, bà còn truyền dạy, phổ biến để hát Xoan có sức sống, sự lan tỏa rộng rãi trong cộng đồng. Những người được bà Kiến truyền dạy thuộc nhiều lứa tuổi khác nhau, từ cháu thiếu nhi 4 tuổi đến những người ở lứa tuổi trung niên, từ người nông dân đến cán bộ về nghỉ hưu tại địa phương. Với sự góp sức của bà Kiến, từ chỗ chỉ có 22 thành viên khi mới thành lập, đến nay câu lạc bộ hát Xoan, hát dân ca xã Minh Phú đã có 119 thành viên, bao gồm 4 nhóm, trong đó có cả nhóm ở nhà trường. Câu lạc bộ văn nghệ xã do bà làm Chủ nhiệm và câu lạc bộ các xã xung quanh như: Phúc Lai, Chân Mộng (huyện Đoan Hùng), Phú Mỹ (huyện Phù Ninh) do bà giúp đỡ đều phát triển mạnh… 

Hát Xoan được đông đảo nhân dân ở Phú Thọ tham gia truyền dạy, bảo tồn. Ảnh: Minh Quyết-TTXVN

Hát Xoan kết hợp hài hòa giữa giai điệu, động tác múa, di chuyển đôi chân. Ảnh: Minh Quyết-TTXVN

Phú Thọ thường xuyên tổ chức hội diễn để các phường Xoan biểu diễn, học hỏi lẫn nhau. Ảnh: Minh Quyết-TTXVN

Hát Xoan được đông đảo các em nhỏ học và biểu diễn thuần thục. Ảnh: Minh Quyết-TTXVN