Phát triển nghề thêu thổ cẩm của dân tộc Dao tiền

Thành viên Tổ sản xuất thêu thổ cẩm xóm Thang Cỏng, xã Hoa Thám (Nguyên Bình) thêu sản phẩm.

Hoa Thám là xã vùng III của huyện Nguyên Bình, có 311 hộ, 1.442 nhân khẩu với 3 dân tộc Dao, Mông, Nùng cùng đoàn kết sinh sống, trong đó, dân tộc Dao chiếm 90%. Ngoài làm nông nghiệp, những lúc nông nhàn, hay lúc lên nương, đi chợ... phụ nữ dân tộc Dao tiền lại chăm chỉ quay sợi, xe tơ để dệt vải, làm ra những bộ quần áo, váy với nhiều màu sắc rất đẹp, mang đậm nét đặc trưng của người Dao tiền. Đồng chí chị Bàn Thị Hoa, Phó Chủ tịch UBND xã Hoa Thám cho biết: Theo phong tục từ xưa, con gái người Dao trước khi lấy chồng phải biết thêu thùa, may vá để tự tay dệt váy cưới cho mình. Vì vậy, ngay từ khi còn nhỏ, các cô gái dân tộc Dao đã được mẹ dạy cách thêu thùa, từ những công đoạn giản đơn đến phức tạp, từ những chi tiết nhỏ đến cách nhuộm lại tấm áo chàm cho mới khi nó đã bạc màu. Do đó, các cô gái Dao tự tay thêu, may những bộ quần áo của mình để mặc lúc ở nhà, đi chợ, đám cưới, lên nương, du xuân...

Năm 2012, Trung tâm Phát triển cộng đồng Cao Bằng (DECEN) phối hợp Công ty TNHH một thành viên Đại An (Thành phố) thành lập Tổ sản xuất thêu thổ cẩm dân tộc Dao ở xóm Nà Chắn - Thang Cỏng, xã Hoa Thám gồm 17 thành viên. Tổ được hỗ trợ 20 triệu đồng để mua nguyên vật liệu như: Vải đay, chỉ thêu,... hỗ trợ 50% kinh phí mua 4 máy khâu, 1 máy vắt sổ, 1 bàn là và được tập huấn về cách thêu, cách xây dựng kế hoạch. Nguyên liệu chính để làm ra sản phẩm thêu thổ cẩm là sợi cây đay, lanh có sẵn tại địa phương. Để có sản phẩm thêu thổ cẩm phải trải qua các công đoạn chính, gồm: Trồng đay, tuốt lanh, se sợi, dệt vải, nhuộm vải rồi thêu. Thổ cẩm là loại vải chủ yếu để may quần áo, khăn và các vật dụng trong gia đình, như: Chăn, địu, tấm trải gối, trải giường...

Hiện nay, thổ cẩm còn được làm thành đồ trang trí nội thất, những chiếc túi xách hay túi đựng điện thoại xinh xắn.
Quy trình dệt thổ cẩm hoàn toàn thủ công, bằng chính đôi tay khéo léo và tỉ mỉ của người phụ nữ. Vải bông được nấu lên, cho một ít gạo xuống để cho sợi bông cứng không đứt, sau đó vắt khô đem phơi rồi cho vào khung để dệt thành vải (nghề dệt vải chỉ phổ biến ở một số nhóm người Dao, họ chỉ trồng bông, làm sợi nhưng không dệt vải). Vải được nhuộm chàm, công việc này khá phức tạp với nhiều công đoạn. Người dân tự trồng cây chàm trên nương vào tháng hai, tháng ba, đến tháng sáu, tháng bảy âm lịch thì thu hoạch. Họ cắt cây chàm về ngâm trong nước, qua quá trình lắng lọc sẽ cho cao chàm; muốn có nước chàm để nhuộm vải cần hoà cao chàm vào nước, rồi đun với lá ngải, cho thêm một ít nước tro và rượu vào hòa lẫn nhau. Trước khi nhuộm vải, cần ngâm vải vào nước lã rồi mới ngâm tiếp vào nước chàm, vải được ngâm trong nước chàm khoảng 30 phút rồi vắt bớt nước đem phơi nắng, làm như vậy nhiều lần khi nào được màu vải ưng ý mới thôi. Cách in hoa văn trên vải cũng khá độc đáo. Vải in bằng sáp ong rồi mới đem nhuộm chàm, đến khi nào vải có màu vừa ý thì đem nhúng vào nước nóng để sáp chảy ra sẽ được hoa văn màu xanh rất nhã và đẹp. Tuy nhiên, cách in hoa văn này hiện nay chỉ còn thấy ở nhóm người Dao tiền.

Tổ sản xuất thêu thổ cẩm ở xóm Nà Chắn - Thang Cỏng đã sản xuất được nhiều sản phẩm thêu như: Quần áo dân tộc, vỏ gối, khăn trải bàn, tranh treo tường, túi thơm, khăn tay, túi trầu, khăn chùm đầu của dân tộc Dao đỏ. Chị Lý Thị Mai, xóm Thang Cỏng chia sẻ: Trong các sản phẩm thêu, thêu lâu và khó nhất là bộ quần áo dân tộc Dao, thêu liên tục trong vòng một năm mới xong; còn thêu cái quấn chân cũng mất gần 2 tháng mới hoàn thành. Hằng năm, cứ đến ngày 11/11, tổ cử 1 hoặc 2 người đi theo Trung tâm Phát triển cộng đồng Cao Bằng mang sản phẩm đi bán tại Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội...  được Trung tâm Phát triển Cộng đồng hỗ trợ tiền xe, thuê quầy hàng để chào bán sản phẩm. Từ năm 2012 đến nay, Tổ sản xuất đã thêu hơn 500 sản phẩm, mỗi sẩn phẩm có giá từ 15 nghìn - 10 triệu đồng.

Với tiềm năng phát triển du lịch ở tỉnh ta, mong rằng nghề thêu thổ cẩm của dân tộc Dao tiền ở Hoa Thám có cơ hội phát triển, xây dựng thương hiệu, tìm thị trường rộng lớn cho sản phẩm, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc và nâng cao thu nhập cho bà con.