Thổ cẩm Châu Phong, điểm nhấn văn hóa Chăm bên bờ sông Hậu

Thu Hương - An Hiếu - Trọng Chính

24/09/2024 14:52

Nếu “Nghi lễ vòng đời của người Chăm Islam” có giá trị lịch sử, gắn kết cộng đồng và bảo tồn văn hóa truyền thống của dân tộc thì “Nghề dệt thổ cẩm của người Chăm xã Châu Phong” không chỉ độc đáo ở kỹ thuật, sáng tạo của con người mà còn chứa đựng những giá trị về văn hóa và lịch sử người Chăm.

Đồng bào Chăm xã Châu Phong (thị xã Tân Châu, tỉnh An Giang) sống tập trung ở 3 ấp Phũm Xoài, Châu Giang và Hòa Long với trên 4.500 nhân khẩu, 100% người dân theo đạo Hồi giáo Islam.

Với đồng bào dân tộc Chăm ở Tân Châu, nghề dệt thổ cẩm là một nghề truyền thống lâu đời, phát trển mạnh mẽ cho đến ngày nay và đóng vai trò quan trọng trong việc giữ gìn nét đẹp văn hóa đặc trưng.

Nghề dệt thổ cẩm Châu Phong ra đời từ khoảng những năm đầu của thế kỉ XIX với cả trăm hộ dân tham gia. Dù không còn hưng thịnh như những năm trước, nhưng nghề dệt thổ cẩm của đồng bào Chăm ở xã Châu Phong vẫn được giữ gìn và phát triển bởi những người nặng lòng với giá trị truyền thống. Tiêu biểu là ông Mohamad và bà Say Mah ở ấp Phũm Soài, chủ cơ sở dệt thổ cẩm Mohamach, đã có gần 50 năm gắn bó với nghề dệt thổ cẩm và đưa các sản phẩm dệt thổ cẩm truyền thống của người Chăm vươn xa. Ông bà là những người thuộc thế hệ thứ ba làm nghề, gắn bó với nghề hơn 50 năm và hiện đang từng bước phát triển bằng cách vừa bán sản phẩm, vừa liên kết với các tour tuyến du lịch đưa khách đến tham quan và trải nghiệm.

Những sản phẩm dệt thổ cẩm của đồng bào Chăm Châu Phong, vừa có sự mềm mại, duyên dáng, lại vừa thể hiện sự tinh xảo từ cách phối màu, lên bố cục đến đến kỹ thuật dệt, tạo hình hoa văn… Ảnh: An Hiếu

... sản phẩm dệt thổ cẩm của người dân Châu Phong vừa có sự mềm mại từ chất liệu, cuốn hút bởi dáng vẻ duyên dáng, kết hợp tinh xảo từ cách phối màu tơ, đến kỹ thuật dệt... Ảnh: Trọng Chính

cp1 3G0A8552.jpg — ... và khi đến thăm ông Mohamad và bà Say Mah ở ấp Phũm Soài, chủ cơ sở dệt thổ cẩm Mohamach, du khách còn có cơ hội ngắm nhìn những tác phẩm độc đáo như trang phục cưới của cô dâu chú rể và bộ ga, gối, rèm trang trí phòng cưới được dệt tỉ mỉ và bắt mắt. Ảnh: Trọng Chính

Hiện cơ sở dệt của ông Mohamad có khoảng 18 nhân công, mỗi nhân công có thể dệt từ 3-4 tấm khăn/ngày, giá bán trung bình khoảng 70.000 đồng/khăn rằn và 150.000 đồng/khăn họa tiết vân mây, mang lại thu nhập ổn định từ 3-4 triệu đồng/lao động/tháng.

Nghề dệt thổ cẩm của người Chăm Châu Phong được biết đến bởi những kỹ thuật đặc biệt, xen kẽ giữa go nền và go hoa văn. Để xỏ xong go cho một khung dệt, trung bình phải mất khoảng 3 ngày, sử dụng nhiều loại go khác nhau, số lượng khung go thay đổi khác nhau tùy từng loại hoa văn. Chính nhờ kỹ thuật dệt thủ công, với nguyên liệu là sợi tơ được nhuộm tự nhiên giúp cho màu sắc sản phẩm luôn tươi tắn, bền màu và mang đặc trưng riêng.

Canh dọc, công đoạn khó nhất trong dệt thổ cẩm đòi hỏi người thợ phải nắm chắc kĩ thuật nên vợ ông Mohamad là người trực tiếp thực hiện. Ảnh: Trọng Chính

Điểm độc đáo trong kỹ thuật nhuộm màu tơ vải truyền thống của người Chăm là màu sắc sặc sỡ thường được lấy từ cây lá thiên nhiên. Các màu chủ đạo như: trắng, vàng, đỏ, đỏ sẫm, tím đỏ, đen, xanh được tạo ra từ vỏ và lá cây. Ảnh: Trọng Chính

*Với bàn tay điêu luyện của một nghệ nhân, chẳng mấy chốc một tấm vải đẹp đã được hình thành từ những sợi chỉ đủ màu. Ảnh: Trọng Chính*

Theo ông Mohamad, có 6 công đoạn chính để làm ra một sản phẩm thổ cẩm từ việc có sợi thô, sợi thô ngâm nước qua đêm cho mềm sợi, sau đó đem đi nhuộm màu, rồi phơi khô, sau khi khô đánh ra con suốt, đến công đoạn kế tiếp là làm canh dọc - công đoạn khó nhất trong dệt, đòi hỏi người thợ phải nắm chắc kĩ thuật như sắp bao nhiêu sợ, màu sắc bao nhiêu, khổ bao nhiêu, chiều dài bao nhiêu…

*Những người phụ nữ Chăm với bàn tay khéo léo đã lưu giữ văn hóa truyền thống của dân tộc qua những sản phẩm dệt thổ cẩm thủ công. Ảnh: An Hiếu*

Người thợ phải thực hiện nhiều công đoạn khác nhau để hình thành một sản phẩm vải thổ cẩm chất lượng với sắc màu đa dạng.

*Ngày ngày, những người phụ nữ Chăm ở Châu Phong vẫn khéo léo "chế tác" ra những sản phẩm thổ cẩm thủ công rất công phu. Ảnh: An Hiếu*

Với tinh thần đam mê và lòng nhiệt huyết, các phụ nữ Chăm ở Châu Phong đã tạo ra những sản phẩm thổ cẩm rất riêng biệt, mang đậm văn hóa Chăm. Ảnh: An Hiếu

Theo ông Mohamad thì các sản phẩm chủ yếu của cơ sở là khăn rằn dệt họa tiết vân mây, loại họa tiết đặc biệt chỉ có ở đây và được khách hàng nhiều nơi ưa chuộng. Cơ sở của ông thường sản xuất theo đơn đặt hàng của Việt kiều và xuất đi Đức, Pháp, Úc...

Với tâm huyết của mình, ông Mohamad đã góp phần giữ gìn nghề dệt thổ cẩm, tạo việc làm cho nhiều chị em phụ nữ Chăm và đưa nghề dệt thổ cẩm xã Châu Phong thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Ảnh: An Hiếu

Thiếu nữ Chăm tham quan, tìm hiểu về những sản phẩm dệt thổ cẩm truyền thống tại cơ sở dệt thổ cẩm Mohamach ở ấp Phũm Soài, xã Châu Phong, thị xã Tân Châu (An Giang). Ảnh: An Hiếu

Thiếu nữ Chăm trải nghiệm công đoạn để hình thành sản phẩm thổ cẩm truyền thống tại cơ sở dệt thổ cẩm Mohamach ở ấp Phũm Soài, xã Châu Phong, thị xã Tân Châu (An Giang). Ảnh: An Hiếu

Không gian đa sắc màu tại cơ sở dệt thổ cẩm Mohamach ở ấp Phũm Soài, xã Châu Phong, thị xã Tân Châu (An Giang) thu hút các bạn trẻ người Chăm đến tham quan, trải nghiệm. Ảnh: An Hiếu

Ngày 06/03/2023, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành Quyết định số 480/QĐ-BVHTTDL về việc công bố danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, theo đó nghề dệt thổ cẩm của người Chăm ở xã Châu Phong, thị xã Tân Châu, tỉnh An Giang được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Đến nay An Giang đã có 7 di sản được công nhận là Di sản văn hóa Quốc gia là: Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam; hội đua bò Bảy Núi; tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá buông của đồng bào dân tộc Khmer và lễ hội Kỳ Yên ở đình thần Thoại Ngọc Hầu (huyện Thoại Sơn); nghệ thuật trình diễn sân khấu Dù Kê của người Khmer xã Ô Lâm (huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang); nghi lễ vòng đời của người Chăm Islam (thị xã Tân Châu và huyện An Phú) và nghề dệt thổ cẩm của người Chăm xã Châu Phong, thị xã Tân Châu.

Đây là niềm vinh dự, tự hào trong cộng đồng người Chăm ở An Giang, tạo tiền đề giúp chính quyền địa phương và bà con nơi đây cùng nâng cao nhận thức trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị của di sản văn hóa dân tộc mình.

Thu Hương - An Hiếu - Trọng Chính

(Báo ảnh Dân tộc và Miền núi)

Dân tộc Chăm

Tên gọi khác: Chàm, Chiêm, Chiêm Thành, Chăm Pa, Hời...

Nhóm địa phương: Chăm Hroi, Chăm Poổng, Chà Và Ku, Chăm Châu Ðốc.

Dân số: 161.729 người (Theo số liệu Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009).

Ngôn ngữ: Tiếng nói thuộc nhóm ngôn ngữ Malayô - Polynéxia (ngữ hệ Nam Ðảo).

Lịch sử: Dân tộc Chăm vốn sinh tụ ở duyên hải miền Trung Việt Nam từ rất lâu đời, đã từng kiến tạo nên một nền văn hoá rực rỡ với ảnh hưởng sâu sắc của văn hoá Ấn Ðộ. Ngay từ những thế kỉ thứ XVII, người Chăm đã từng xây dựng nên vương quốc Chăm pa. Hiện tại cư dân gồm có hai bộ phận chính: Bộ phận cư trú ở Ninh Thuận và Bình Thuận chủ yếu theo đạo Bà la môn (một bộ phận nhỏ người Chăm ở đây theo đạo Islam truyền thống gọi là người Chăm Bà ni). Bộ phận cư trú ở một số địa phương thuộc các tỉnh Châu Ðốc, Tây Ninh, An Giang, Ðồng Nai và thành phố Hồ Chí Minh theo đạo Islam (Hồi giáo) mới.

Hoạt động sản xuất: Người Chăm có truyền thống nông nghiệp ruộng nước, giỏi làm thuỷ lợi và làm vườn trồng cây ăn trái. Bên cạnh việc làm ruộng nước vẫn tồn tại loại hình ruộng khô một vụ trên sườn núi. Bộ phận người Chăm ở Nam Bộ lại sinh sống chủ yếu bằng nghề chài lưới, dệt thủ công và buôn bán nhỏ, nghề nông chỉ là thứ yếu.

Nghề thủ công phát triển ở vùng Chăm nổi tiếng là dệt lụa tơ tằm và nghề gốm nặn tay, nung trên các lò lộ thiên. Việc buôn bán với các dân tộc láng giềng đã xuất hiện từ xưa. Vùng duyên hải miền Trung đã từng là nơi hoạt động của những đội hải thuyền nổi tiếng trong lịch sử.

Ăn: Người Chăm ăn cơm, gạo được nấu trong những nồi đất nung lớn, nhỏ. Thức ăn gồm cá, thịt, rau củ, do săn bắt, hái lượm và chăn nuôi, trồng trọt đem lại. Thức uống có rượu cần và rượu gạo. Tục ăn trầu cau rất phổ biến trong sinh hoạt và trong các lễ nghi phong tục cổ truyền.

Mặc: Nam nữ đều quấn váy tấm. Ðàn ông mặc áo cánh ngắn xẻ ngực cài khuy. Ðàn bà mặc áo dài chui đầu. Màu chủ đạo trên y phục là màu trắng của vải sợi bông. Ngày nay, trong sinh hoạt hằng ngày, người Chăm ăn mặc như người Việt ở miền Trung, chỉ có chiếc áo dài chui đầu là còn thấy xuất hiện trong giới nữ cao niên.

Vào dịp lễ Ramưwan, nam nữ người Chăm thường khoác lên mình trang phục truyền thống với nhiều sắc màu thể hiện bản sắc riêng của cộng đồng người Chăm. Ảnh Nguyễn Thanh.jpg — Vào dịp lễ Ramưwan, nam nữ người Chăm thường khoác lên mình trang phục truyền thống với nhiều sắc màu thể hiện bản sắc riêng của cộng đồng người Chăm. Ảnh Nguyễn Thanh

Ở: Người Chăm cư trú tại Ninh Thuận, Bình Thuận, ở nhà đất (nhà trệt). Mỗi gia đình có những ngôi nhà được xây cất gần nhau theo một trật tự gồm: nhà khách, nhà của cha mẹ và các con nhỏ tuổi, nhà của các cô gái đã lập gia đình, nhà bếp và nhà tục trong đó có kho thóc, buồng tân hôn và là chỗ ở của vợ chồng cô gái út.

Phương tiện vận chuyển: Chủ yếu và thường xuyên vẫn là cái gùi cõng trên lưng. Cư dân Chăm cũng là những người thợ đóng thuyền có kỹ thuật cao để hoạt động trên sông và biển. Họ làm ra những chiếc xe bò kéo, trâu kéo có trọng tải khá lớn để vận chuyển trên bộ.

Quan hệ xã hội: Gia đình người Chăm mang truyền thống mẫu hệ, mặc dù xã hội Chăm trước đây là xã hội đẳng cấp, phong kiến. Ở những vùng theo Hồi giáo Islam, tuy gia đình đã chuyển sang phụ hệ, vai trò nam giới được đề cao, nhưng những tập quán mẫu hệ vẫn tồn tại khá đậm nét trong quan hệ gia đình, dòng họ với việc thờ cúng tổ tiên. Cư dân Chăm vốn được phân thành hai thị tộc: Cau và Dừa như hai hệ dòng Niê và Mlô ở dân tộc Ê đê. Về sau thị tộc Cau biến thành tầng lớp của những người bình dân, trong khi thị tộc Dừa trở thành tầng lớp của quý tộc và tăng lữ. Dưới thị tộc là các dòng họ theo huyết hệ mẹ, đứng đầu là một người đàn bà thuộc dòng con út. Mỗi dòng họ lại có nhiều chi họ. Xã hội cổ truyền Chăm được phân thành các đẳng cấp như xã hội Ấn Ðộ cổ đại. Họ có những vùng cư trú riêng và có những ngăn cách rõ rệt: không được thiết lập quan hệ hôn nhân, không sống cùng một xóm, không ăn cùng một mâm...

Cưới xin: Phụ nữ chủ động trong quan hệ luyến ái. Hôn nhân cư trú phía nhà vợ, con sinh ra đều theo họ mẹ. Sính lễ do nhà gái lo liệu. Gia đình một vợ một chồng là nguyên tắc trong hôn nhân.

Ma chay: Người Chăm có hai hình thức đưa người chết về thế giới bên kia là thổ táng và hoả táng. Nhóm cư dân theo đạo Bà la môn thường hoả táng theo giáo luật, còn các nhóm cư dân khác thì thổ táng. Những người trong cùng một dòng họ thì được chôn cất cùng một nơi theo huyết hệ mẹ.

Nhà mới: Người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận khi dựng nhà mới phải thực hiện một số nghi lễ cúng thần như: cúng Thổ thần để đốn gỗ tại rừng. Khi gỗ vận chuyển về làng phải làm lễ đón cây. Lễ phạt mộc được tổ chức để khởi công cho việc xây cất ngôi nhà.

Lễ tết: Người ta thực hiện nhiều nghi lễ nông nghiệp trong một chu kỳ năm như: lễ khai mương đắp đập, lễ hạ điền, lễ mừng lúa con, lễ mừng lúa ra đòng. Nhưng lễ lớn nhất vẫn là lễ Bon katê được tổ chức linh đình tại các đền tháp vào giữa tháng mười âm lịch.

Lịch: Người Chăm có nông lịch cổ truyền tính theo lịch âm.

Học: Dân tộc Chăm có chữ từ rất sớm. Hiện tồn tại nhiều bia kí, kinh bằng chữ Chăm. Chữ Chăm được sáng tạo dựa vào hệ thống văn tự Sascrit, nhưng việc sử dụng chữ này còn rất hạn hẹp trong tầng lớp tăng lữ và quý tộc xưa. Việc học hành, truyền nghề, vẫn chủ yếu là truyền khẩu và bắt chước, làm theo.

Văn nghệ: Nhạc cụ Chăm nổi bật có trống mặt da Paranưng, trống vỗ, kèn xaranai. Nền dân ca - nhạc cổ Chăm đã để lại nhiều ảnh hưởng đến dân ca - nhạc cổ của người Việt ở miền Trung như trống cơm, nhạc nam ai, ca hò Huế... Dân vũ Chăm được thấy trong các ngày hội Bon katê diễn ra tại các đền tháp.