Độc đáo tranh thờ trong lễ cấp sắc của người Dao

Đặc điểm tranh thờ trong lễ cấp sắc

Nội dung của tranh thờ trong lễ cấp sắc thể hiện quan niệm của con người thuở sơ khai về vũ trụ và triết lý về mối quan hệ giữa cuộc sống của con người với vạn vật trong vũ trụ theo tục thờ đạo Giáo. Trong đó, thần tiên chính là thế lực vô cùng quan trọng bảo trợ cho cuộc sống của con người và 3 vị thần cai quản ở 3 nơi là Ngọc thanh (thần cai quản trên trời), Thượng thanh (thần cai quản trần gian); Thái thanh (thần cai quản âm phủ) còn được gọi là Tam thanh, là 3 vị có quyền lực tối thượng.
Tranh cúng của người Dao rất coi trọng đến chất liệu giấy, màu bền và vẽ đẹp (kiêng thờ cúng tranh cũ màu) nên trước kia, khi nghề tranh Hàng Trống vẫn còn phát triển thì người Dao phải mang tranh về tận Hà Nội để thuê sao chép lại. Khi cúng xong người Dao gói tranh thật kĩ treo lên xà nhà gần gian bếp lửa để tránh ẩm mốc dễ hư hỏng.

Ngày nay do chất liệu giấy, màu vẽ đã sẵn hơn, tốt hơn và trong cộng đồng người Dao cũng có nhiều người được học vẽ bài bản hoặc có năng khiếu vẽ lại làm nghề thầy cúng nên ở nhiều nơi người Dao đã tự vẽ lấy tranh cúng. Đặc biệt là tranh thờ ngày tết thì không thể nhờ các họa sỹ hay họa công truyền thống vẽ được bởi loại tranh này phải vẽ dựa vào ý tưởng của chủ nhà và thủ tục để vẽ tranh cũng khá phức tạp.
Thông thường, loại tranh này được vẽ trước tết Nguyên đán vài tháng và người muốn vẽ tranh phải đến nhờ các thầy cúng biết vẽ trong cộng đồng dân tộc của mình. Thầy cúng nhận lời rồi mới chọn ngày đẹp hợp với tuổi của người nhờ vẽ thì mới làm lễ xin thần linh cho khai bút. Tranh vẽ xong thầy cũng chọn ngày tốt để treo tranh và làm lễ khai quang cho tranh thì tranh mới linh thiêng.
Trong các nghi lễ thờ cúng của người Dao, dù là lễ cúng có quy mô của một gia đình nhưng luôn tập trung rất đông bà con trong dòng họ, làng bản. Các bức tranh cúng thường treo kín trên vách nhà được những người hiểu biết về nội dung chỉ dẫn cho người chưa biết. Điều đó đã tạo được sức lan tỏa trong giáo dục con người nâng cao nhận thức về thế giới quan về vũ trụ và mối quan hệ chặt chẽ giữa vạn vật hữu linh. Nó cũng mang lại niềm tin cho con người vào thế giới tự nhiên để hướng tới giá trị cốt cách hướng thiện của con người.

Chẳng hạn như tranh vẽ "Tam thanh" luôn cho người ta tin tưởng vào các vị thần linh có sức mạnh siêu nhiên luôn bảo trợ cho con người. Bức vẽ "Vua bếp" cho người ta niềm tin nếu như chú trọng tôn thờ vị thần này sẽ có cuộc sống sung túc, no đủ.
Bức vẽ "Tứ trực ông Tào" cho người ta yên tâm hơn khi có 4 vị thần linh này luôn túc trực quanh con người để hễ có điều xấu xảy ra là các vị sẵn sàng bẩm báo Ngọc hoàng lệnh cho các thần linh ứng cứu. Cho dù việc chấp pháp có vẻ hơi tàn bạo nhưng nội dung bức vẽ cho thấy thần linh chấp pháp với con người rất nghiêm khắc cả khi sống đến lúc chết. Vì thế, khi sống trên trần gian con người phải luôn luôn hướng đến mọi hành vi tu thân tích đức, hành thiện.
Với những ý nghĩa đó, nếu gạt bỏ đi yếu tố mang sắc màu mê tín dị đoan thì ta sẽ thấy nội dung trong tranh thờ cúng của người Dao chứa đựng nhiều giá trị giáo dục tính nhân văn cho con người. Vì thế, tục thờ tranh dân gian liên quan đến đạo Giáo được người Dao bảo tồn từ đời này qua đời khác.

Tranh chính trong lễ cấp sắc

Cấp sắc là nghi lễ không thể thiếu đối với người Dao và là đặc trưng văn hoá vùng của họ. Không chỉ đơn thuần là tín ngưỡng mà nó bao hàm cả những giá trị văn hoá, nghệ thuật. Bởi trong một lễ cấp sắc tổng hợp hầu hết các hình thức tôn giáo, cách thể hiện, sự phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan, văn hoá của người Dao. Nó đóng vai trò duy trì và bảo tồn các nghi lễ cổ truyền.
Tranh thờ hiện diện trong buổi lễ thể hiện yếu tố tâm linh Đạo giáo cùng việc thầy cúng dùng bùa phép tẩy uế, khai đàn, đặt tên cho người thụ lễ. Bên cạnh đó ta còn thấy xuất hiện yếu tố Phật giáo như: cấm phá giới, cấm sát sinh đối với những người ngồi hành lễ và thụ lễ. Họ cũng chịu ảnh hưởng của thuyết luân hồi trong quan niệm đạo Phật. Mối quan hệ cha con, thầy trò cũng thấy tại lễ. Vậy lễ cấp sắc mang nhiều hình thái tín ngưỡng tôn giáo khác nhau tạo nên mối quan hệ gắn bó giữa Đạo giáo, Phật giáo và Nho giáo.

Hai bộ tranh thường được dùng nhiều nhất trong lễ cấp sắc đó là: Hành phây – Mùi phan và bộ Đại đường – Hải phan (phan có nghĩa là cái phướn). Hành phây – Mùi phan là bộ tranh vẽ theo truyền thuyết của người Dao để nói lên quyền lực mà người được cấp sắc sẽ nhận. Trên tranh Hành phây vẽ hình con rắn màu xanh, trông rất dữ tợn chuyên ăn thịt người. Rắn đang bắt một anh mặt đỏ tha đi, anh ta tay cầm tù và thổi kêu cứu. Tranh Mùi phan lại vẽ anh mặt trắng cưỡi ngựa trắng đến cứu. Anh ta bắt rắn phải thả người và nhè ra đầu lâu người bị rắn ăn thịt.
Mặt nghệ thuật mà buổi lễ phản ánh được thể hiện qua những bức tranh thờ treo xung quanh đàn lễ, trang phục mặc trên người thầy Tào, không gian của buổi lễ tác động đến người làm lễ và người thụ lễ. Khi các lễ vật được chuẩn bị đầy đủ, thầy cúng thắp hương khấn Bàn vương, các vị thần thánh cùng tổ tiên về chứng giám. Tranh thờ là loại hình nghệ thuật trên mặt phẳng, nó cần không gian trưng bày và đã kết hợp thêm với ánh sáng đèn nến, hoạ tiết, màu sắc của trang phục thầy cúng, điệu múa cấp sắc cùng âm nhạc trong lễ cúng. Một sự tổng hợp các loại hình nghệ thuật với các ngôn ngữ riêng. Tất cả hoà đồng trong môi trường, không gian tín ngưỡng đầy chất huyền bí.

Bản chất và ý nghĩa cúa tranh

Trong cuộc sống các dân tộc nói chng và dân tộc dao nói riêng tranh vẽ đóng vai trò rất quan trọng ,tranh không chỉ dung chủ yếu để thờ cúng các vi thần mà còn mang nhiều yếu tố về văn hóa và giáo dục .tranh là cầu nối là cai xen kẽ giúp gắn kết giữa người âm với người trân thế ,giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sông người dao tín ngưỡng của tộc người dao .tranh vẽ thường được dùng tiến hanh cho các buổi lễ cho các su kện quan trọng của người dao như lễ cấp sắc ,cưới hỏi ,sinh con , động thổ ,vào nhà mới ,lễ cầu mùa đám ma hoặc và ngày giổ tổ .
Với những ý nghĩa đó, nếu gạt bỏ đi yếu tố mang sắc màu mê tín dị đoan thì ta sẽ thấy nội dung trong tranh thờ cúng của người Dao chứa đựng nhiều giá trị giáo dục tính nhân văn cho con người. Vì thế, tục thờ tranh dân gian liên quan đến đạo Giáo được người Dao bảo tồn từ đời này qua đời khác.