Theo ông Ma Gun, Trưởng buôn Buôr, xã Tâm Thắng (Chư Jút) thì chiếc gùi không biết có từ bao giờ, chỉ biết rằng ngay từ khi còn bé, mỗi lần đi rẫy, mẹ lại bỏ ông vào trong gùi mang theo. Lớn hơn một chút, ông được bố đan cho chiếc gùi nhỏ để tập mang, giúp cơ thể thêm cứng cáp, làm quen với cuộc sống lao động. Ðến khi trưởng thành, ông lại mang gùi lớn để cùng bố mẹ lên nương, lên rẫy, vào rừng kiếm củi. Và cứ thế, ông lớn dần theo năm tháng cùng với chiếc gùi.
 |
Còn chị H’Rách, ở buôn Trum, xã Tâm Thắng cũng cho biết, nếu như người phụ nữ Kinh có quang gánh thì người phụ nữ Ê đê đi đâu cũng mang gùi. Hình ảnh người đàn ông đi trước mang chiếc xà gạc, còn người phụ nữ theo sau mang gùi là nét đặc trưng đối với dân tộc Ê đê. Ngay trong những lời bài hát, những tiết mục văn nghệ đều có hình ảnh của chiếc gùi. Theo già Y Ðloi ở buôn Buôr, gùi cũng là vật dụng không thể thiếu trong các dịp lễ hội của người Ê đê. Mỗi khi cúng thần lúa, cúng bến nước, đồng bào thường đặt một chiếc gùi ở gần bàn thờ để đựng đồ cúng gồm thịt heo, thịt gà, tấm thổ cẩm. Ðặc biệt, trong lễ cúng bến nước luôn có 7 người phụ nữ mang gùi múa tượng trưng bên bàn lễ.
Chiếc gùi không chỉ là vật dụng đựng đồ vật thuần túy mà còn là sản phẩm trang trí, thể hiện óc thẩm mỹ và bàn tay khéo léo của người chế tác. Ông Y Huôt Bya, một nghệ nhân đan gùi ở buôn Nui, xã Tâm Thắng cho biết, gùi thường có miệng hình tròn, dáng vuông và nhiều kích cỡ. Với mỗi kích cỡ lại có đối tượng sử dụng và công dụng khác nhau như: gùi nhỏ cho trẻ con, gùi lớn cho người trưởng thành, gùi trong các tiết mục văn nghệ, gùi dành cho việc cúng lễ.
Ðể đan được một chiếc gùi mất khá nhiều thời gian và đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn của người làm. Trước hết là phải vào rừng tìm kiếm nguyên vật liệu, chọn những cây mây, lồ ô thật thẳng, đẹp, không quá già cũng không quá non. Sau đó, chặt mây thành từng đoạn, chẻ lạt và vót cho thật nhẵn rồi ngâm trong bùn cho đủ độ dẻo, vót 4 trụ bằng nứa cho đúng kích thước và bằng nhau. Quan trọng nhất và công đoạn làm đế, đế có đều, đẹp và chắc chắn, gùi mới sử dụng được lâu, nguyên liệu làm đế là gỗ cây cóc rừng. Sau khi làm được đế thì đến công đoạn làm thân gùi, có thể theo hình thoi hoặc tròn. Cuối cùng là công đoạn làm dây gùi, thường làm bằng vỏ cây rừng hoặc mây. Cũng theo ông Y Huôt Bya thì hiện nay, cuộc sống của người Ê đê đã thay đổi rất nhiều, có nhiều phương tiện hiện đại để vận chuyển nông sản, hàng hóa. Trong khi, việc đan gùi khá công phu và mất nhiều công sức nên hiện tại người biết đan gùi còn rất ít, nhất là thế hệ trẻ cũng không còn mặn mà với công việc này. Tuy nhiên, điều đáng mừng là các cấp chính quyền, ngành văn hóa địa phương cũng đã có sự quan tâm đến việc bảo tồn những giá trị, bản sắc văn hóa của đồng bào các dân tộc thiểu số. Thông qua đó, các lớp học đan gùi cũng đã được tổ chức ở một số buôn làng để truyền dạy cho thế hệ trẻ biết được nét đẹp truyền thống của dân tộc mình. Với những nỗ lực đó, hy vọng, dù cuộc sống có hiện đại, thay đổi bao nhiêu đi chăng nữa thì những chiếc gùi mang đầy ý nghĩa văn hóa sẽ được thế hệ trẻ người Ê đê trân trọng, giữ gìn .
Báo Đắk Nông
