Độc đáo nghi lễ làm trống H'gơr của người Ê- đê

Khi h’gơr tham gia trong hệ thống biểu trưng các thành viên trong gia đình của cả bộ cing knă, đặc biệt là sau khi tổ chức cao băng tung (lễ xỏ mũi) thì chiếc trống h’gơr của mỗi gia đình có tên gọi riêng. Tên gọi ấy được chọn từ một người phụ nữ có uy tín trong dòng tộc đã khuất.
 

Trống h’gơr được làm từ cây gỗ tự nhiên và mặt trống được phủ bằng da trâu. Việc chế tác loại trống này phải trải qua nhiều công đoạn hết sức công phu, phức tạp và phải tuân thủ các luật tục, nghi thức nghiêm ngặt. Do vậy nghi lễ làm trống h’gơr được lưu truyền với nhiều nét độc đáo, mang nghi thức luật tục, cúng yang.

Theo những người già kể lại, việc làm được trống h’gơr phải trải qua nhiều bước nghiêm ngặt. Sau khi chọn một cây to, thẳng, không bị dị tật, gia đình phải tổ chức một lễ cúng lớn báo cáo ông, bà, xin phép các yang cho được đi rừng chặt cây, làm trống. Lễ vật là một con trâu đực. Lễ cúng tiến hành trong 2-3 ngày, cả buôn tham gia, đặc biệt là nhóm thanh niên trai tráng. Sau lễ cúng tổ chức một đoàn đi vào rừng làm lễ xin cây. Đoàn mang theo chiêng, một ché rượu, một con heo nhỏ. Trong đoàn phải có 7 chàng trai cầm rìu. Vào rừng, họ đến bên cây gỗ lớn đã chọn trước (thường là gỗ hương, cà te, căm xe…) có đường kính từ 90-120 cm. Sau lễ cúng, 7 chàng trai theo điệu chiêng tông ghat cùng với tiếng ki pah (tù và) múa rìu xung quanh cây gỗ 7 vòng. Nghi thức này có gọi tên là kdo jông ngă ang yang ktâo (múa rìu làm oai với tà ma) với ý nghĩa xua đuổi tà ma khỏi cây gỗ mà mình đã chọn. Kết thúc nghi thức, chàng trai tài giỏi nhất đứng từ xa phóng rìu cắm phập vào thân cây, sau đó cả đoàn người ra về.

Sáng hôm sau vào lại rừng, nếu lưỡi rìu bám chắc trên thân cây có nghĩa là yang đã cho thì sẽ tổ chức hạ cây, đẽo tang trống. Nếu bất cứ vì lý do gì làm lưỡi rìu rơi xuống đất tức yang không cho, phải bỏ cây đó và tổ chức làm lễ xin cây khác. Tang trống phải đẽo ngay tại rừng rồi mới đưa về nhà. Khi đưa tang trống về nhà phải làm lễ cúng yang. Lễ vật lần này chọn một con trâu cái, có lẽ chính là để có tấm da trâu cái bịt trống. Sau lễ cúng ít ngày (thường từ 7-10 ngày), họ tổ chức đục tai trống, làm một lễ cúng nhỏ  rồi tiến hành bịt da trâu cho trống.

Da trâu được thuộc một cách thủ công bằng muối và lá cây, vỏ cây rừng giã ra lấy nước ngâm, ướp sơ sài. Cách bịt da trâu vào tang trống là dùng dây néo. Họ kê tang trống lên gỗ, xung quanh có đóng cọc. Tấm da trâu còn ướt được trùm lên tang trống, xung quanh dùi buộc dây mây hoặc dây bện từ da trâu níu tấm da trâu xuống các cọc gỗ. Các sợi dây này được xoắn lại dần trong suốt nhiều ngày. Trước mỗi lần xoắn dây, tấm da trâu lại được vuốt nước cho mềm. Tấm da trâu được bịt phủ xuống một nửa tang trống chỉ chừa ra một đoạn khoảng 2-3 cm đúng vào vị trí đã được đục lỗ tạo móc sắt để treo trống khi di chuyển. Sau khi da trâu bịt mặt trống đã có độ căng đạt yêu cầu, người ta dùi lỗ quanh tang trống để đóng chốt tre thành một hàng hoặc hai hàng cách mặt trống khoảng 10 cm. Khoảng cách này dùng để chèn các nêm tre làm căng lại mặt trống đã bị chùng.

Trên mặt cái của trống có dùi một lỗ nhỏ, được treo một dây ring rieo (hay còn gọi là krieo) và một cặp cing kngan (chiêng tay – tương tự như chũm chọe nhỏ, có gai). Tang trống được làm từ một khúc thân cây lớn được khoét rỗng. Tang trống có hình trụ hơi khum, phần giữa hơi to, hai đầu hơi nhỏ lại. Có một đầu bao giờ cũng to hơn, khi bịt da sẽ thành mặt cái, mặt trống sẽ sử dụng chủ yếu khi diễn tấu. Mặt nhỏ sẽ là mặt đực.

Khi mọi việc đã xong, trống được rước vào nhà bằng một lễ cúng lớn, lễ vật là một con heo thiến hoặc là một con trâu đối với gia đình khá giả. Liền sau đó là lễ cao băng dũng (lễ xỏ mũi). Trong lễ này, người ta dùi một lỗ nhỏ ở mặt trống bịt da trâu cái, cách tang trống khoảng 10-15 cm để treo ring rieo, cing kngan cho trống và tiến hành đặt tên cho trống bằng một tên của những người phụ nữ lớn tuổi, có uy tín của dòng họ đã qua đời. Kể từ đó người trong gia đình không gọi tên chung h’gơr nữa mà gọi tên riêng kèm theo từ aduôn (bà) như Aduôn H’Lan hoặc gọi tắt là Aduôn. Đến lúc này, các nghi lễ liên quan đến việc làm trống, rước trống vào nhà mới kết thúc.

Theo quan niệm của người Êđê, trống lớn h’gơr có giá trị bằng nhiều con trâu, con bò và có thể đổi được nhiều cái chiêng, cái ché quý. Ngày nay muốn làm được trống h’gơr là điều rất khó vì cây rừng lớn hầu như không còn, hơn nữa các lễ nghi quá phức tạp và tốn kém. Trống h’gơr nhỏ khi chế tác không bị ràng buộc bởi các nghi lễ phức tạp như làm trống h’gơr lớn và chỉ người Êđê  M’dhur ở M’Đrắk có sử dụng trống nhỏ đeo trước bụng với điệu múa pah h’gơr khá độc đáo, các nhóm Êđê khác không sử dụng h’gơr nhỏ.